Theo già làng YKông (93 tuổi), dân tộc Cơ Tu hiện đang sống tại thôn Tống Coóih, xã Ba, huyện vùng cao Đông Giang (Quảng Nam), Cr’dool là loại nhạc cụ cổ xưa của người Cơ Tu. Muốn chế tác được Cr’dool, thì làng phải tổ chức hiến trâu ăn mừng trong lễ lúa mới, mừng Gươl (ngôi nhà làng truyền thống), mừng được mùa, mừng Pơ ngót (lễ kết nghĩa anh em giữa hai làng Cơ Tu với nhau), mừng đám cưới cho con… Khi ăn trâu xong, những người già có kinh nghiệm chọn sừng của con trâu đực đó để chế tác Cr’dool.

Già làng Cơ Tu Ykông (93 tuổi) với chiếc Cr’dool do cha ông để lại hiện vẫn được ông sử dụng và xem nó như báu vật.

Cr’dool của người Cơ Tu dài khoảng 35-50cm. Ở 2/3 của thân sừng trâu, khoét một lỗ hình chữ nhật (0,5cmx2 cm) để tạo một lưỡi gà để làm lỗ thổi.Trong những ngày bình thường, thổi Cr’dool là một điều tuyệt đối cấm kị. Cr’dool chỉ được dùng để báo tin thú dữ về làng phá hoại, báo tin mưa bão hoặc có sự xung đột từ bên ngoài để dân làng biết. Vì vậy, trong mỗi làng chỉ có một cái và thường được dùng vào các dịp lễ hội truyền thống của làng.    

Cũng theo già làng YKông, những người Cơ Tu trẻ tuổi và không phải bất cứ ai cũng có thể thổi Cr’dool. Đồng bào Cơ Tu vùng thấp gọi nhạc cụ này là bhơ lưa.

Già làng Cơ Tu A Tùng Vẻ (78 tuổi) thôn Gừng, thị trấn P'rao, huyện Đông Giang (Quảng Nam) đang thổi Cr’dool gọi làng Cơ Tu vào hội

Không chỉ thổi Cr’dool cho đúng bài bản, mà phải thổi sao cho ngân nga, lay động cả núi rừng. Mỗi khi Cr’dool vang lên, thứ tiếng vang ngân nga, vang vọng cả một không gian rộng khắp, len lỏi vào từng ngõ ngách, từng xóm làng nơi  người Cơ Tu sinh sống, thoạt nghe như những âm thanh núi cao, rừng sâu đang cùng nhau hội tụ về đây chung vui, khiến lòng người bỗng rộn ràng, vui tươi... Trước Gươl (ngôi nhà làng truyền thống), mọi người cùng nhau vui đùa, say sưa nhảy múa, ăn uống vui vẻ và tin tưởng vào cuộc sống ấm no, hạnh phúc, cùng nhau đoàn kết xây dựng xóm làng yên vui trên quê hương thanh bình...

Đàn ông dân tộc Cơ Tu vùng núi Quảng Nam với chiếc Cr’dool

Được biết, hiện nay Cr’dool luôn được người Cơ Tu cả 3 vùng huyện Tây Giang, Nam Giang và Đông Giang, tỉnh Quảng Nam còn sử dụng nhưng số người còn biết thổi Cr’dool không nhiều. Để tìm được một người có thể thổi Cr’dool không phải chuyện đơn giản. Nếu loại nhạc cụ truyền thống này mai một, hình ảnh Cr’dool dần dần bị lãng quên thì thật là không gì đáng tiếc bằng.

Bài và ảnh: Sơn Gia Phúc