Các cụ xưa thường nói, ba ngày Tết, tức từ ngày mồng một tới ngày mồng ba (ngày hóa vàng). Tuy nhiên, để có ba ngày Tết, thì sự chuẩn bị bắt đầu nhộn nhịp từ ngày 23 tháng Chạp, ngày ông Táo lên chầu Ngọc Hoàng, còn kết thúc Tết phải tới ngày 7 tháng Giêng, ngày hạ cây nêu, nhằm đúng Tết khai hạ. Thực ra, không khí Tết còn kéo dài tới Tết thượng nguyên, tức rằm tháng Giêng, với tâm thức “cúng cả năm không bằng rằm tháng Giêng”. Trong ba ngày Tết ấy hay mở về trước tới ngày Tết ông Táo và kéo dài về sau tới ngày hạ cây nêu, có biết bao phong tục, ở đây chỉ xin ghi nhận một số phong tục chính.

Tết ông Táo hay Táo quân triều Thiên với nghi lễ tiễn ông Táo, tức vị thần bếp (3 ông đầu rau, biểu tượng của 3 vị Thổ công, Thổ địa, Thổ kỳ) lên chầu Ngọc Hoàng tâu lại các sự việc trong năm tại gia chủ. Người ta sắm ba bộ mũ, áo, hia hài và cả cá chép để các vị cưỡi về trời và kịp trở về nhân gian vào đúng ngày 30 Tết. Ở tầng sâu của phong tục này chứa đựng những triết lý nguyên sơ liên quan tới tục thờ lửa, thờ đá nguyên thủy, với dấu vết của xã hội mẫu hệ xa xưa, về đạo lý vợ chồng, lòng chung thủy, vị tha.
Tục chạp mộ, tức sửa sang mồ mả và mời tổ tiên về ăn Tết với gia đình, con cháu. Tùy từng địa phương, thường tiến hành sau 23 tháng Chạp đến tận ngày 30. Đây là phong tục thuần Việt, phân biệt với người Hán tảo mộ vào dịp “Thanh minh trong tiết tháng 3”. Cùng lúc này là việc quét dọn, lau chùi, sửa sang bàn thờ gia tiên, bày mâm ngũ quả, chứa đựng triết lý nhân sinh và vũ trụ luận của người xưa, để khi thần linh, các cụ về ăn Tết cùng cháu con thì mọi việc đã tinh tươm, thanh sạch. Việc cúng lễ chăm sóc linh hồn tổ tiên trong ba ngày Tết  là mối quan tâm lớn của các gia đình Việt Nam, như lễ cúng tất niên ngày 30, lễ gia tiên đêm giao thừa, lễ hóa vàng ngày mồng 3…
Tục dựng cây nêu Tết cũng là phong tục cổ xưa, tạo nên cảnh sắc đặc biệt của nông thôn Việt Nam. Có nhiều lớp ý nghĩa gắn với cây nêu ngày Tết. Theo Phật thoại cũng như trong tầng hữu thức của dân chúng, đó là việc khẳng định quyền của con người trong cuộc tranh giành đất đai giữa con người và quỷ dữ ở biển Đông. Tuy nhiên, trong tầng sâu vô thức, cây nêu chính là một dạng cây vũ trụ, một biểu tượng nguyên sơ về thế giới, vũ trụ thấm đượm triết lý âm dương, mà dấu tích của nó còn giữ lại ở nhiều dân tộc.
Tục đi chợ hoa, sắm cành đào, cành mai, cây quất, sắm tranh treo Tết cũng là phong tục đẹp của người Việt Nam, làm cho ngôi nhà thường ngày có vẻ bình dị trong ngày Đông lạnh giá, nay bỗng sáng bừng lên bởi sắc của hoa trong bình, màu của tranh trên vách.
Có lẽ sự kiện quan trọng nhất của ngày Tết là đón giao thừa. Giao thừa là thời khắc linh thiêng, khép lại một chu kỳ thời gian và mở ra chu kỳ mới, thời điểm mà theo quan niệm cổ truyền là tống cựu, nghênh tân (tiễn cái cũ, đón cái mới). Để có được cái thời khắc ấy, con người phải tạo ra tâm trạng hòa đồng, hòa đồng giữa con người và vũ trụ, thiên nhiên, con người với con người.
Tục xông đất, xông nhà năm mới là phong tục hệ trọng vào sáng mồng một Tết, đặt chân tới nhà mình đầu tiên sẽ mang đến may mắn hay rủi ro tùy thuộc vào tâm tính hay tuổi tác của người đó liên quan tới gia chủ. Ngoài ra để một năm đầy may mắn  còn có hàng loạt các kiêng kỵ, như kiêng quét nhà trong ba ngày Tết, kiêng đánh vỡ chén bát, kiêng nói những điều thất thố, kiêng xuất hành hướng xấu…

Trong quan niệm dân gian, mồng một thì ở nhà cha, mồng hai nhà mẹ, mồng ba nhà thầy. Mồng một lo cúng bái gia tiên bên nội, đón khách đến xông nhà, chúc Tết, mồng hai về bên ngoại ăn Tết, mồng ba đi chúc Tết thầy giáo. Trong không khí giao hòa như vậy, Tết là để mọi người gặp gỡ nhau, chúc Tết nhau những điều tốt đẹp, cũng là dịp người ta mừng tuổi bằng các bao (lì xì), chủ yếu là con cái mừng tuổi cha mẹ, ông bà, cha mẹ mừng tuổi cho con, cháu tạo nên không khí thật đầm ấm, chân tình, thân mật! Con người ta không chỉ có gia đình, mà còn cả xã hội, cộng đồng, do vậy cũng có các chương trình vui chơi nơi công cộng: Mồng một chơi nhà, mồng hai chơi ngõ, mồng ba chơi đình, với các trò vui chơi giải trí, đua tài như, đánh đu, chơi cù, kéo co, đánh vật, chọi gà, ném còn…
Cũng tùy từng nơi, lễ động thổ (lễ cúng thần đất) của các làng được thực hiện ngay sau giao thừa hay sau lễ hóa vàng mồng ba Tết. Nếu lễ động thổ được coi là lễ khai canh, thì tiếp sau đó là nghi lễ mở đầu của các nghề khác, lễ khai sơn (mở cửa rừng) vào ngày mồng 6 Tết, lễ cầu ngư của các làng làm nghề chài lưới ở đền thờ thần biển, mà tiêu biểu là đền thờ cá Ông. Còn với những người thày đồ xưa hay trí thức nay thì có lễ khai bút với việc viết chữ đầu tiên trên tờ giấy hoa tiên, các bạn bè văn chương tụ tập ngâm thơ, bình văn, họa câu đối Tết. Xưa kia, từ triều đình đến làng xã đều có Lễ khai ấn, sau việc ngừng công việc hành chính từ ngày 25 tháng Chạp… Bác Hồ làm thơ chúc Tết đêm giao thừa là một tập tục mới mang đầy chất thi hứng, Tết trồng cây do Bác Hồ khởi xướng từ thập kỷ 60 không chỉ là một cử chỉ, một hành động cụ thể, mà nó đã vượt lên tầm thời đại, thể hiện văn hóa ứng xử của con người với môi trường tự nhiên…
Tết cổ truyền chính là tấm gương phản chiếu tâm hồn Việt Nam, bản sắc văn hóa Việt Nam. Bảo tồn và tự hào với bản sắc văn hóa ấy, đó chính là tấm căn cước giúp chúng ta tự tin hơn đi ra biển lớn của sự hội nhập hôm nay và mai sau. 

GS.TS Ngô Đức Thịnh, Ủy viên Hội đồng Di sản Văn hóa Quốc gia