Ngày 15/3/1953 tại chiến khu Việt Bắc, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh số 147 thành lập Doanh nghiệp quốc gia Chiếu bóng và Chụp ảnh Việt Nam. Đây là mốc son đánh dấu sự ra đời và phát triển rực rỡ của Nhiếp ảnh Việt Nam (NAVN) sau này.

“Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước”-ảnh của Minh Trường

Lịch sử ra đời

Lịch sử Nhiếp ảnh thế giới đã có bề dày 192 năm. Bức ảnh đầu tiên, của loài người mang tên “Cảnh nhìn từ cửa sổ” được nhà khoa học Joseph Niépce (người Pháp) chụp năm 1826. Đó là ảnh đen trắng, được tạo ra trên tấm thiếc phủ nhựa đường, đặt trong hộp tự chế, phơi sáng nhiều ngày. 43 năm sau, nhân chuyến sang Trung Quốc (năm 1869) ông Đặng Huy Trứ vị quan thời vua Tự Đức, mua một bộ máy ảnh và rửa ảnh về Hà Nội mở “Hiệu ảnh Cảm Hiếu Đường”. Đây là hiệu ảnh đầu tiên, của người Việt Nam mở tại Việt Nam. Từ ấy, nhiếp ảnh phát triển mạnh và lan nhanh ra cả nước. Nhưng, người có công quảng bá phát triển nghề ảnh là ông Nguyễn Đình Khánh (tức Khánh Ký) làng Lai Xá, tỉnh Hà Tây (Hà Nội ngày nay), rất giỏi nghề đã truyền cho con cháu và dân làng.

Đầu thập niên 30 thế kỷ XX, các nhiếp ảnh gia Võ An Ninh, Phạm Văn Mùi, Nguyễn Văn Khải, Phạm Ngọc Chất... thỉnh thoảng triển lãm ảnh ở góc chợ hoặc nơi đấu xảo như một “Nghệ thuật khéo tay”. Trong thập niên 40, đất nước bị chiến tranh nên đã kìm hãm sự phát triển của nghệ thuật Nhiếp ảnh. Năm 1952, lần đầu tiên 21 nhà nhiếp ảnh Việt Nam triển lãm hơn 100 tác phẩm tại Nhà hát Lớn, Hà Nội với tựa đề “Triển lãm Ảnh mỹ thuật 1952”

Triển lãm này, là mốc son khởi đầu quan trọng của nghệ thuật Nhiếp ảnh Việt Nam. Như vậy, nền nghệ thuật NAVN bắt nguồn từ Hội ái hữu Nhiếp ảnh ở Hà Nội, Sài Gòn (1930 - 1940) bùng phát trong cách mạng tháng Tám 1945, trong kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Những bức ảnh tiêu biểu thời kỳ ấy đậm nét chiến tranh cách mạng, phản ánh cuộc kháng chiến chính nghĩa của dân tộc. Hình ảnh anh vệ quốc quân, dân công hỏa tuyến, anh bộ đội Cụ Hồ... được các nhà Nhiếp ảnh ghi lại chân thực giản dị, là tư liệu và bằng chứng lịch sử vô giá của cách mạng Việt Nam.

O du kích nhỏ“ - ảnh của Phan Thoan

Và sự lớn mạnh không ngừng

Từ 30 nhà nhiếp ảnh thời chống Pháp (ở ATK, Thái Nguyên) đến nay đã có hàng vạn người hoạt động trên các lĩnh vực nhiếp ảnh (báo chí, nghệ thuật, dịch vụ, tư liệu) và vật tư ảnh. Sau năm 1975, đề tài ảnh nổi bật là ảnh về hòa bình, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. “Nhiếp ảnh Việt Nam đã tự vươn lên và khẳng định mình” - như lời nhận xét của cố Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh. Phát huy truyền thống của Đoàn Nhiếp ảnh chiến khu Việt Bắc (1949), Ban liên lạc Nghệ sĩ NAVN (1958), Hội Nghệ sĩ NAVN (thành lập năm 1965 với 71 hội viên sáng lập), đến nay Hội đã có hơn 900 hội viên ở hầu khắp các tỉnh, thành trong nước. Đây là lực lượng nòng cốt trong sáng tác, triển lãm, quảng bá hình ảnh Việt Nam ra thế giới. Từ năm 1991, Hội Nghệ sĩ NAVN là thành viên của Liên đoàn nghệ thuật Nhiếp ảnh thế giới (FIAP) - tổ chức quốc tế uy tín của Nhiếp ảnh thế giới. Hằng năm, Hội Nghệ sĩ NAVN tổ chức, bảo trợ, tham gia hơn 50 cuộc thi ảnh khu vực, trong nước và quốc tế. Những năm gần đây, việc xã hội hóa hoạt động Nhiếp ảnh phát triển mạnh mẽ và sâu rộng. Từ năm 1999, Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh đã thành lập Khoa Nhiếp ảnh, đến nay đã đào tạo hàng trăm cử nhân Nhiếp ảnh.

Công tác lý luận, phê bình Nhiếp ảnh đang khởi sắc. Nhiếp ảnh, là bộ môn nghệ thuật được đông đảo công chúng tham gia và yêu thích. Ngoài việc trưng bày triển lãm, xuất bản báo chí… Nhiếp ảnh còn hiện diện trong mỗi gia đình, từ việc lưu giữ ảnh sinh nhật, lễ cưới, tân gia, tiệc tùng, tang lễ, gặp mặt, tham quan, du lịch… Nhiếp ảnh đã góp phần làm cho cuộc sống phong phú hơn, có tác dụng giáo dục truyền thống yêu nước, tự hào dân tộc, nâng cao thẩm mỹ cho nhân dân. Nguyên Chủ tịch nước Trần Đức Lương, trong thư gửi những người hoạt động Nhiếp ảnh trong cả nước ngày 15/3/2003, khẳng định: “Nửa thế kỷ qua, bằng sự hy sinh gian khổ, lao động sáng tạo, Nhiếp ảnh Việt Nam đã để lại một pho sử bằng ảnh vô cùng quý giá về cách mạng Việt Nam. Nhiều tác phẩm ảnh nghệ thuật đã đọng lại trong lòng đông đảo công chúng và bạn bè quốc tế, góp phần xứng đáng vào sự nghiệp cách mạng của Đảng và dân tộc”. Công chúng còn nhớ mãi các tác phẩm “Nạn đói năm 1945” - bộ ảnh của Võ An Ninh, “Bác Hồ ở mặt trận Đông Khê” của Vũ Năng An, “Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước” của Minh Trường, “Xác máy bay B52 ở Hà Nội” của Hữu Tiệp, “O du kích nhỏ” của Phan Thoan, “Mẹ con ngày gặp mặt” của Lâm Hồng Long... Trong các cuộc kháng chiến chống giặc ngoại xâm, một số NSNA đã anh dũng hy sinh vì Tổ quốc. Ngày nay, máy ảnh kỹ thuật số và công nghệ photoshop phát triển rất mạnh. Mọi người, từ em nhỏ đến cụ già đều chụp được ảnh. Tuy nhiên, để có một tấm ảnh nghệ thuật đích thực không phải dễ. Có người cả đời làm nghề ảnh nhưng chẳng ai biết tên. Ngược lại, có người nổi tiếng chỉ nhờ một tấm ảnh độc đáo, ghi dấu ấn lịch sử hoặc bước ngoặt thời đại. Nhiếp ảnh đang nở rộ như hoa mùa Xuân. Hiện nay, các Câu lạc bộ, Chi hội nhiếp ảnh, như: Hải Âu, Hà Nội, TP Hồ Chí Minh, Hải Phòng, Huế, Đà Nẵng, Cần Thơ, Tiền Giang, Lâm Đồng, Bình Thuận… rất nổi tiếng, do có nhiều NSNA tài năng và có nhiều tác phẩm xuất sắc.

Nhìn lại 65 năm qua, Nhiếp ảnh Việt Nam đã có những bước tiến dài và vượt bậc. Vị thế của nền NAVN trên trường quốc tế ngày càng được nâng cao. Mặc dù còn những bất cập, nhưng chặng đường NAVN đã đi qua rất đáng tự hào. Đây là dịp để đúc kết kinh nghiệm, giúp nhà quản lý, những người hoạt động Nhiếp ảnh sáng tạo hơn nữa. Nhiếp ảnh, đã đang và sẽ góp phần tôn vinh các giá trị văn hóa dân tộc, thúc đẩy sự nghiệp đổi mới đất nước ngày càng phát triển “Vì dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”! 

Hà Hữu Nết